Sayanns

Pou vwayajé toujou plis adan sa ki ka fè Nou

Manuela Andéol : viv bèlè, viv doubout !

Manuela Andéol sé on fanm ka pòté mannèv toubòlman pou pòté éritaj kiltirèl Matinik anlè. Chantèz é dansèz a bèlè, sé an men a gran-manman’y Nana i dékouvè syans a latradisyon. Avè’y, i aprann chanté é dansé mizik tradisyonèl a lilèt la. Mé piplis ankò, jòdi i sé on animatè kiltirèl ki ka woulé an ti-lékòl pou aprann jenn jénérasyon viv bèlè. Nou pran tan bokanté pawòl avè’y pou dékouvè piplis anlè chimen i fè an tradisyon la é travay i ka fè avè’y.

 

 

Ki jan ou dékouvè bèlè ?

 

Man né lan an komin lisid Matinik, yo ka kriyé Ans D’Awlé. Man né la, man élivé la, man grandi la. Gran-manman mwen sé té an gran gran dansez bèlè. I sòti Ren Bèlè plizyè fwa. I té bien fò. Man té piti men i dwètet té za santi sé mwen ki té key ripran flanbo a. Chak fwa man té ni an ti moman, i té ka kriyé mwen : « Manounouz, vini la ! Vini ! » Alò man té ka di : « Ah non ! man Nana maintenant qu’on va faire ça ! » I té ka di mwen : « Vini ! Dèmen maten, ou kay di mwen mèsi. » Épi, i té ka chanté ba mwen. I té ka chanté sé chanté a, i té ka fè mwen pran sans yo, èspliké mwen sans yo. I té ka fè mwen répété pou wè si man té ka bien fè’y.

Apré, i mennen mwen anlè dansé. I fè an konjèsion. I té paralizé tout koté goch li. I pa sa pé brennen ankò, i pa sa pé maché men tou kouché i té ka fè mwen dansé é i té ka respliké chak lè a lè i pa té bon. I té ka di mwen : « Non ! Ripran’w biginé ! » Kom ou jenn, ou ka mété movez volonté piskè sé pa sa ou anvi fè. Men i té ka di mwen : « Sé pa ou ki fè mwen, sé mwen ki gran-manman’w. Alò vyé sa i an tet ou a, man kay tiré’y an tet ou épi ou kay mété’y an dé pyé’y pou sa fè sa man ka mandé’w fè a. » É kon sa, man té ka pasé anlo lè : matiné, laprémidi. Man la épi’w épi i ka anni kriyé mwen. I ka santi sé atjiyelman ni vibrasion an. Épi man travay, man travay, man travay.

Apré alantou travay i ba mwen, man pa resté anlè sa i di mwen paskè sé pa li yonn ki té ka dansé bèlè. Man alé chèché, man fè anlo richech bò anlo granmoun. É sé granmoun lan chak lè man té rivé té ka di mwen : « Enben, men sé Nana ki ni tout bay la ! » Man té ka di : « Non, Nana ni an pati men zot osi zot ni an pati é man té lé wè si tout bay la té ka tonbé létjè. » Épi sé granmoun lan té ka ba mwen lé menm vewsion. An wè anlo granmoun é jiska mentnan man ka kontinié chèché.

Alò fò sav Ans D’Awlé nou pa resté anlo granmoun piskè tout za mò. Anlè sa mwen ni, dè-tan-zan-tan ou pé tann an granmoun ki ka di’w man pa dansé men man tann. An moman ta’a, i ka pòté témwaniaj li, man ka pran not épi sa ka pewmet travay la vansé.

 

Tini diféran istil a bèlè, kilès ou aprann avè granmanman’w ?

 

Alò, mwen mwen adan laréjion Sid. Ou sav ni bèlè linò pa koté Sent-Mari pa la. Ou ni bèlè Baspwent. Épi ou ni bèlè laréjion Sid. Sé bèlè ki konpletman diféran. Ta réjion Sid la konpletman diféran di sa ou key wè dan linò. Lakay nou sé fanm selman ki té ka chanté. Aloskè dan linò fanm kon nonm pé chanté. Lakay nou, i ni twa tanbou épi an ti kes. Dan linò ou ni an sel tanbou. Lakay nou, ou pa ni tibwa dèyè tout mòso. Dan linò, ou ni tibwa anlè tout mòso. É lakay nou, adan manniè chanté sé fanm ki té ka rakonté lapenn yo, jwa yo, mizè yo. Sé kon dé konplent. Donk, mizik la za diféran, ritm la za diféran, manniè dansé a diféran, kanman an diféran é manniè nou ka rantré, manniè nou ka sòti osi diféran.

 

Adan wouchach ou fè, ès ou touvé pouki ni sé diférans lasa ?

 

Ou sav chak réjion ka dévlopé mes li. Dan linò, lè moun ka palé yo ka di « èvek » obien « ek ». Dan lisid, yo ka di « épi ». Chak réjion dévlopé an manniè viv. Man ka pansé osi kè dan lisid kom nou pa té lwen Ladominik, pétet té ni an enfliyans osi. Anlè démawch man fè, man alé Dominik, man touvé menm fowm bèlè a kè dan lisid. Lè man rivé Ladominik, lè yo dansé ba mwen man di « men, sé menm bay la ! ». É lè man dansé, sé granmoun lan di mwen « men non, men ou té za isi a alò ! » Man di « non, non, man pa té isi a men sé kon sa nou ka fè’y kay nou osi. » Nou an réjion an, nou pa lwen alò man ka pansé sé pou sa. Papa gran-manman mwen Félisien sé té jan Ladominik.

 

 

Ki réjyon ou té yé Dominik ?

 

Nou alé Wozo épi nou alé réjion an ki ni anlo amérendien an.

 

Ès ou pé palé nou dè Man Nana tibwen davwa tout biten pou’w konmansé avè’y ?

 

Papa’y sé té moun Dominik. On misié William. Gran-manman mwen sé pa té bèlè selman i té anmen. I té anmen kawnaval anchay. I té anmen viv. Sé té an bon vivan.

Alò, ni an lot bagay gran-manman mwen té ka fè anlo. Lè moun té ka ped moun, an manb an fanmi yo, prèmyé bagay yo té ka di’w kriyé Nana. Sa ki fè dépi man timanmay, i toujou trennen mwen adan jip li. Lè Nana té ka rivé bò la moun an mò a, ou sav lafanmi atè, sé li ki ka di pran fey dité tala, fè an ti dité épi an ti pwensé sel pou wousan an pa resté anlè tjè’y. Pran tibwen si, … Man té ka suiv li kon sa. I té ka otjipé di tout moun du début à la fin. Gran-manman mwen té ka kité kay la, sa vlé di lè moun an mò, yo kriyé’y i alé la menm. I ka sòti la vè inè, dézè-d-maten. Chak fwa i pati, sé kom si tout bagay té a larè. Nou ka atann Nana. Sé té an moun kon sa. I té toujou ni an mo ba an moun pou konsolé’y. I pa ni anlo men i toujou ni an ti bagay i ka ba’w pou tjenbé tjè.

Apré, man dékouvè’y an tan kè marenpéchè. Sé moun ki té ka alé miklon. Gran-manman mwen sé moun ki té ka alé lapech. Man dékouvè’y piti-a-piti ka ralé senn, ka ralé kanno, ka ranmé kanno.

Épi man ka grandi, man ka pran plis konfyans. An ka réyalizé i anmé kawnaval. I té ka pran poz pou kawnaval li. I té ka aprann mwen sé chanté kawnaval la. I té ka aprann mwen ki manniè moun té ka dansé. Avan té ni an manniè dansé kawnaval, té ni an ritiyel avan kawnaval. Ou pa té ka anni alé an kawnaval pou alé an kawnaval. Ou té sav té ni an kanman pou tjenbé avan ou antré an kawnaval. É sa, gran-manman mwen té ka fè sé kalté ritiyel tala. I pa té ka pati bò kay li, san i pa té fè an ti ritiyel pou tout bagay té pasé bien.

Apré pi man ka grandi, man ka dékouvè i anmen lanwel anlo anlo anlo. Délè, man ka tann li ankò. Bay la té red alépok, i ka di « enben Bondié, nwel la ka rivé, man pa ni an sou bò kay. Man pa ni an sou, man pé pa achté an ti boutey wonm pou man fè litjè, pou man fè ayen. »   Épi, comme par hasard, 5 ou 6 jou avan nwel rivé, an ti lajan ka tonbé. Alò i ka di mwen « Manounouz, ou wè ki manniè Bondié gran, Bondié bon ! Nou pa té ni ayen mi nou kay pé fè an ba’ay. » É gran-manman mwen té anmen risivwè pou nwel. I té ka fè chwob, i té ka fè litjè, i té ka fè ponch koko, i té ka mété sa. É a lépok, moun té ka fè sa nou té ka kriyé Ans D’Awlé « an lanmen lavé lot ». Dot koté Matinik, yo ka kriyé’y laribot. Moun té ka pasé kay moun. Yo ka pasé an moman chanté, bwè, manjé kay moun an. Épi apré tout moun a ka pati, yo ka alé kay vwazen an. É yo ka fè tout mézon kawtié a konsa. An périod tala pa té ni moun faché. Tou sa ki té faché, té ka défaché. Lè moun té ka rivé kay Nana, ni adan sonmey té ka menm pran yo la. I té ka fè soup. I ka fè soup pié. I té ka di moun pa ka bwè san manjé. I ka fè lédjim épi pwa dangol épi kochon. I té ka mété dlo koko pou moun bwè. Tout ti ji ki té ni, ji fey, i té ka fè tou sa an boutey. I ka mété wonm, i ka mété tout bay la anlè tab la, men i pa té ka aksepté pèsonn pati si an moun pa té pran an ti bol soup. Épi, an moman tala, yo ka pasé an bel moman kay Nana. Yo ka pasé détwa zè kay Nana épi apré larel ka kontinié. Li menm ka pati épi tout moun a, i ka rantré douvanjou menm délè a uitè, névè-d-maten. La i ka rantré, nwel li fini.

Man wè gran-manman mwen sé té an moun ki té anmen lafet. Man lévé adan sa épi’y. Man pa moun kawnaval kon’y men chak fwa ni kawnaval man ni an bel pansé ba’y é pa respé man ka gadé sa ka fet. Sé an madanm ki té djok. Ayen pa té two lou ba’y. Pa té ni chay ki té lou. Sé lom ki feb, i té ka di’w. Lè i té ka maré ren’y, i ka maré an karé anba épi i ka maré yan lot anba matris li. I ka ba’w dé madras épi yonn an tet li. Donk, i té ka toujou maché épi twa madras. Épi sé madanm ki té ka pòté chay. Moun ki wè mizè. I wè bel mizè men i pa janmen plenn kò’y anlè mizè piskè i di sé mizè ki ka fè lom.

 

 

« Sé mizè ki ka fè lom », ès ou sav an ki sans i té ka di sa ?

 

Alò i té ka di’w kon sa sé mizè ka fè lom. Mizè red telman, fok ou goumen pou doubout. Si ou feb mizè ka fouté’w atè, i fini épi ras ou. É i di’w i sé an rasin kas. Donk, sé mizè ka fè lom. Mizè a konprann sé mwen i ka tjwé men i ka mété mwen doubout. Sé an sans tala i té ka di’y.

 

Apré tout ansègnman la ou trapé avè gran-manman’w la, ou di ou té kay fè wouchach mé ki modèl wouchach ?

 

Man té ka alé palé épi anlo granmoun. Ou sav sé granmoun an, yo pa ka ba’w kon sa. Yo ka atann ou vini, délè ou ka maché dèyè yo pandan 1 an, 2 an avan yo ladjé an ba’ay. Sé pou yo vrèman wè si sé an bagay ki ka entérésé’w. Man té ni chans paskè kom man sé ti ich Nana, yo té ka libéré lapawol fasilman épi mwen. Épi man grandi an kawtié a donk yo té konnet mwen. An sans tala, man chèché anlo. Man chèché anlè istwa tanbou a. Man chèché anlè istwa chan an, anlè ki moun ki fè tel chan, poutji tel pawol adan tel chan. É sé kon sa yo ba mwen anlo esplikasion. Épi ni esplikasion ou pa ka touvé, fok sé ou ki kay chèché anlè londjè kod ou.

 

 

Parapòt a tout ansègnman la ou trapé an men a lézansyen, jòdijou ki mannyè ou ka konswa bèlè a’w é ka ou vlé transmèt ?

 

An ka ansényé ladans adan lékol. Man ni pasé 450 timanmay pa lanné. Man pa ka dansé selman épi yo, man ka rakonté yo lavi alantou bèlè, lavi matinitjé.

An chak périod a lanné la, nou ka pran an tan pa egzanp si sé nwel, nou ka pran an tan pou pé wè ki jan nou té ka viv nwel. Sé kon sa mwen ka ritransmet lé valè pa selman pa dansé men pa manniè manjé’w, anlè manniè palé’w, anlè kanman ou ka yé lè ou ka palé ba an moun, manniè ou kay gadé’y, é sa pézé lang ou lè ou ka palé paskè tout pawol ni an chay. Tout pawol ni an fos alò man ka aprann yo, yonn pa ka di lot nenpot kisa, an nenpot ki manniè, an nenpot ki moman. Sa ka fè pati di lavi bèlè osi. Man ka ritransmet sa, épi apré nou ka alé anlè dansé.

An ka rantré an prèmié tan épi yo anlè ki manniè pou konnet kò’w. Ou ni an kò fok ou anmé’w, kelkèswa manniè i yé sé ta’w. É si ou pa anmé’y, pèsonn pé key anmé’y ba’w. Épi, piti-a-piti nou ka konmansé rantré anlè dans. Donk, anlè kanman pou ni lè ou ka dansé, ki jan pou abiyé lè ou ka dansé. Ou pa ka anki mété ti ba’ay kout pou yo ka wè kilot ou. Alò man ka espliké yo adan bèlè bò Lisid, sé madanm la té ka mété 3 a 4 met twel anlè an wob yo. Yo té ka mété an jipon mé yo té ka anpézé’y a lépok sé pou jipon a pa’a volé pou yo pa wè sa yo pa ni a wè adan jé a. La osi, alantou travay bèlè a man ka fè épi yo man ka travay anlè l’esthétique de l’Homme. Sé pa paskè ou ka fè bèlè kè ou ka mété nenpot ki matjoukann anlè’w. Ou ni a et an bel fanm koket, agréyab a gadé paskè défwa lè yo wè’w, lè yo wè sa ou ka pòté sé ou ki ka envité moun an. Moun an pa menm sav sa ou kay fè, men i ka di : Bondié fout moun ta’a ni an bel wob ! Fout i bien abiyé ! Ki sa i kay fè a ? A, mwen ka alé gadé sa i ka fè ! Donk, lè i ka wè’w selman, ou za envité’y vini wè sa ou kay pwopozé.

Bèlè osi sé an manniè manjé, nouri kò’w. Lo ti kochoni fast food a, nou ka diskité di sa épi yo. Alò, an ka espliké yo ki manniè a lépok moun té ka manjé é ki manniè jis jòdi a man ka éséyé tjenbé manniè manjé tala. Nou ka mété’y adan tou sa nou ka viv adan anvironman nou. Ni an moman tan anlè fwi. Ich nou pa konnet fwi. Yo di mwen mango, fil la ka rété an dan yo, yo pa lé’y. Alò yo ka manjé pom, pwaw. Yo pa anmé griyav. Poutji yo pa anmé griyav ? : « on n’aime pas le goût » paskè yo abitié kò yo o rézen, ba’ay kon sa. Donk, man ka mennen yo anlè an larel pou montré yo kè sa sé ta zot é si zot pa anmé’y sé pa Beyoncé ki sòti lot koté ya ki kay anmé’y ba zot. Men la Beyoncé rivé fò zot pa ka imité’y. Fò zot sa kay di Beyoncé : nou sé manmay Matinik, nou oliwon Lakarayib, mi sa nou yé ! Mi kon sa, nou ka dansé ! A moman ta’a Beyoncé kay pé di zot :  «  Ayayay ! la zot ka entérésé mwen, man anvi aprann ki manniè zot rivé a sa. » Men si zot ka fè sa Beyoncé ka fè, sa pa ka entérésé Beyoncé. É kom sé jenn, nou ka palé épi yo dé langaj kon sa anlè Kalash, anlè Beyoncé, …

Nou ka bien espliké yo zot pé anmé mizik jòdi men zot pé pa oubliyé zot ni an rasin, an fondok. É fok fondok la toujou la piskè sé li ka pewmet zot létjè. Sé li ka pewmet zot doubout. Man ka fè travay tala épi sé timanmay la pou man mennen yo alantou chanté. Sé timanmay la konnet tout ti chanté bèlè, bèlè lisid. Ou ka anni voyé’y, yo ka pran’y an lanmen’w la menm. Yo ka chanté’y, yo ka dansé’y.

Kon man ka esplitjé yo, man pa la pou mwen fè di zot dé gran dansè entewnasional. Man la pou mwen fè zot sav zot ni an rasin. Jòdi a, zot pa ka rann zot kont men ni an jou zot ké di : « A ! Man ka sonjé man té ka dansé épi an madanm yo té ka kriyé Manuela, i té ka aprann mwen sa. » An moman tala, sé kè travay la rété an koté adan mémwa zot. Sa sa enpòtan.

 

Ki jan ou rivé méné bèlè adan lékòl ?

 

Man pa té ka viv Matinik. Man té ka viv Guiyàn dépi 20 an. Épi manman mwen tonbé malad. Donk, man rantré wè manman mwen é lè man konmansé gadé, sa té ka mandé mwen pati an Frans épi’y. Donk, sa té ka mandé mwen kité travay mwen pa bò Laguiyàn. Alò, man fè an pwojè alantou bèlè. Men lè man ka di bèlè, tout bèlè paskè nou sé dé manmay Matinik. Man pa fèmen kò mwen adan bèlè lisid. Man fè an pwojè épi kisa sa ké pòté sé timanmay la, ki manniè nou pé dévlopé sa, ki sa nou ni dwa atann an sa épi a lafen chak lanné nou ka fè an ti ispektak pou chak paran wè ki koté timanmay la pati épi ki koté i rivé pandan lanné a. 

Alò, man ka travay anlè temps scolaire la. Sé an kouw kon fransé, kon mat. Man ka travay di lendi o vandrèdi tout lajouné dan lézékol anlè bèlè. Kon man ka esplitjé sé direktè a, ou sav ou ni timanmay ki pa fowséman sa li, ékri. Men, i ni dot kalité ki pwop ta’y. Alantou awtistik, i pé egzisté. Épi, sa pé débloké’y osi. An timanmay ki pa bien an tet li pé pa travay bien. Épi mwen, pa ni timanmay ki ka rété dèyè. Sé tout moun la ka vansé ansanm ansanm. Tout timanmay bon ba mwen. Ou kay pran plis tan ki lot la, men ou kay pran tan an wou bizwen paskè sé manniè’w pwop ki kon sa. Nou ka respekté sa é nou rimatjé lè nou ka fè bilan an épi ékip pédagojik la, nou ka wè timanmay ki pa té ka li, ki pa té ka ékri, ka li, ka ékri. Dé timanmay ki té entwovewti, rézèwé, ki té anlè kò yo, ka pran lapawol, ka esprimé. Sé timanmay la ka afiwmé kò yo kon yo yé.

 

Sa vlé di ansègnman lasa pèwmèt sé timoun la santi yo pi byen adan lékòl la é anfinaldikont aprann myé ?

 

Sé sa ! Lè délè pa ni aktivité bèlè, fok ou wè manniè sé timanmay la maléré. Ou ka santi yo kasé an bay yo. Délè, pa egzanp épi l’indice de l’air, nou pé pa fè bèlè. Sé timanmay la lè man ka wè yo simenn dapré yo ka vini di mwen : « Ah non ! le bèlè nous a manqué ! » Donk, ou ka santi sa ka pewmet yo pran konfians adan yo é sa ka pewmet yo vansé tibwen pli mié kè si yo pa té ni ayen pas yo alantou an bagay ki pwop ta yo : tanbou a. É man ka fè yo pran tout sans tanbou a dan lavi Neg, pa lavi Matinik selman. Man ka aprann yo pou yo sav ki travay tanbou jwé dan lavi Neg é jis jou manniè nou pou ni respé ba tanbou. Man ka aprann yo ni respé ba tanbou. Ou pé pa anni bat anlè an tanbou nenpot ki manniè. Ou wè an tanbou la, ou pa ka anni vini é ou k’anni konnyen san sav ta ki moun i yé. Man ka éséyé pòté sé ti enfowmasion ta’a ba yo pou kè dèmen maten, yo sav koté yo sòti menm si yo pati travay an dot péyi.   

 

Si sé té pou di pli gran ansègnman vou ou trapé adan bèlè é ou té’é vlé moun ni, sé té ké kisa ?

 

 

 

Respé, imanité, fratewnité épi bèlè aprann mwen manniè viv. Bèlè ankré mwen adan rasin mwen. Ou sav mwen santré. Ou pa ka brennen mwen kon sa. Man planté, man anrasiné an tè a. Bèlè montré mwen sa.

É gran-manman mwen té ni an pawol té ka toujou di mwen. I té ka di mwen : « Manounouz, ou pa lé fè bèlè a, fonmi kay pòté nouvel ba mwen. Bèlè a ich mwen ou pa lé fè a, sé pa bagay vié nègres non ! Bèlè kay aprann ou respekté moun, ké aprann moun respekté’w. » É sa vré, respé sé an ba’ay mwen anmé anlo. Man pa kay janmen di an moun nenpot ki pawol, nenpot ki manniè, a nenpot ki moman. É si sa pé rivé mwen, ou wè mandé padon sé an bagay mwen pa pè fè. Bèlè menmen mwen a tou sa osi é a imilité.

 Ayen pa ta’w. Tout tan, ou pé ba lot la bay li. Sé pasé nou ka pasé. É ou pé pa gadé’y ba’w paskè i kay mò. Fok transmet li pou dot pran flanbo a dèmen maten.

Adan manniè man élivé épi gran-manman mwen, man élivé adan an basen lanmou. Ou sav, a lépok yo pa té ka di man anmen’w. Men adan manniè yo té ka viv épi’w, manniè yo té ka fè épi’w, ou sav ou té an ich yo té anmé. É gran-manman mwen té ka toujou di mwen : « respekté lot la pou i respekté’w. Respekté kò’w pou lot la pòté’w respé’w. » Donk respé sé an bel valè ba mwen. Respé, dinyité, fièwté, doubout, épi ni an bagay bèlè aprann mwen anlo sé sajes. Man sé an moun sé difé. Men chak jou man lévé bèlè ka di mwen ou pa kay janmen sa kontwolé tout bagay, ni dé bagay fok kité pasé ni dé bagay fok aksepté épi ou ka mété sajes adan sa, ou ka kité bay la fè zafè’y épi ni an moman li menm ka rivini épi tout bay la ka rantré anlè an larel.  Avan man té pli jenn, man pa sa pé fè sa. Mé jòdi a, bèlè ba mwen tout sé valè tala épi anchay anchay lanmou pas ou ka travay épi anlo timanmay.

Nou ka montré épi ladans sé timanmay la ni konpétans, yo ni kalité. Yo chak ni ritm yo é sé respekté ritm chak moun an ki ka fè sosiété a kay vansé mié. Lè timanmay la ka santi i pò’ò pé épi an lot ka za pé, i ni an ti manniè i ka ped konfians. É la nou ka arété jé a la menm, man ka tjenn a di « chacun à son rythme. Si tu ne le fais pas aujourd’hui, tu le feras demain ou après-demain. Je suis là pour toi, je suis à ta disposition, tu arriveras comme tout le monde. » Sa enpowtan kè timanmay la tann sa é lè ou ka di’y sa sé an moman ta’a ou bay zel. É sé sa, fok ou ba yo anlo lanmou paskè ich nou frajil anlo jòdi a.

 

Syanséka

Originaire de Guadeloupe, j’aime observer le réel et partager le fruit des lectures qu’il se plaît à m’offrir.

Laisser un commentaire

Ce site utilise Akismet pour réduire les indésirables. En savoir plus sur comment les données de vos commentaires sont utilisées.