Gramè kréyòl é sistenm vèbal ba moun ki ka ansennyé kréyòl-Gwadloup
2èm BOKANTAJ : LANG A LAFRIK, LANG KRÉYÒL, DÒT LANG OLIWON LATÈ
Tan pwézan, sé Tan Zéwo, Tan Orijin
Oditè é lèktè, an lison 3-lasa, an ka santi, nésésité an palé ba moun ki enmé ansennyé kréyòl, é ki vlé apwann réfléchi é pansé an kréyòl. An ka di, sa pa fasil pou mwen !
Réflèksyon-la jòdila ka pòté si gramè kréyol é sistenm vèbal. NOU KÉ TRAVAY ASI TAN PWÉZAN, SAN ITILIZASYON A MAKÈ KA ; Tan-lasa, nou ka kriyé y Tan Zéwo, Tan orijin.
Pa dèyè, yonn adan sé anjé a lison-lasa, sé éfasé adan gramè kréyòl jòdijou, tout tras a lidé ki, an XIXe syèk é débi a XXe syèk, té ka di, kréyòl pa kapab réfléchi asi lègzistans filozofik, « je pense, donc je suis/ I think therfore I am), poudavwa, i pa ni vèb ègzistansyèl, ki vlé di òksilyè « être », an fwaz fòm déklaratif. An ka èspéré adan lison gramè-lasa, oditè é lèktè, zòt ké éfasé tout tras a préjijé kont lang kréyòl, pas balan lang asi latè ki pa ka sèvi èvè vèb ègzistansyèl !
Mi sa lengwistik kréyòl, Livivèsité Lézantiy-Lagiyann ja ansennyé nou, dépi lé lanné 1980 :
– Yonn : Adan on fwaz kréyòl Gwadloup, Matinik, Lagiyann é Ayiti,
makè-Tan pozisyonné ant Sijé granmatikal a fwaz-la é Vèb-la : konsa :
1) Sijé granmatikal – 2) Makè-Tan – 3) Vèb : Ki donk, sé sé twa (3) konstitiyan minimal-lasa, ki ka ba w chéma èstriktirèl a on fwaz senp, an kréyòl, Kontèl :
Yo tout té la
é sa, menm si vèb-la sé on advèb lokatif : la
Dé : Mi sa nou ja sav osi :
– An plas a vèb (Yo tout byen dòmi), an Kréyòl, sa pé on advèb lokatif (Yo tout anbala), on gwoup advèbyal lokatif (Yo tout anba pyé mango-la), on adjèktif (Yo tout kontan), é défwa on Non kalifikatif (Yo tout étidyan), on Non a on koté (Yo tout Marigalant).
Ki donk, tini Vèb-advèb, Vèb-adjèktif– Jis ni Vèb-nominal
– Twa : Mi sa nou ja sav osi :
– Sé fwaz-lasa, ki ni on advèb, on adjèktif, on non, an plas a vèb, ka èspwimé Tan pwézan a yo, san p’on makè a Tan, ant Sijé é Vèb-adjèktif/advèb/Non , dipi sé on fwaz déklaratif.
Kifè, pou èspwésyon a Tan-pwézan-la, a pa twa konstitiyan ki ni, kon sa nou sòti kouté la. Tini yenki dé (2) konstitiyan an fwaz-la : Sijé granmatikal // Vèb-adjèktif (Dé baw oblik-la, sé on konvansyon pou touvé konmen konstitiyan tini an fwaz-la. Mi sé ègzanp-la, mi :
a) Yo tout // anbala) ; b) Yo tout // anba pyé mango-la ; c) Yo tout // kontan ; d) Yo tout // étidyan ; Yo tout // Marigalant.
Absans a makè a Tan-lasa, sé sa, senbolikman, lengwis kriyé « Zéwo-Makè », oben sa, an lison-lasa, mwen menm ka kriyé « Zéwo-makè Tan-Pwézan » kontèl :
Yo tout Ø anbala ; Ø fin ; An Ø malad a w ; an Ø dèwò
Rèmak : Tan Pwézan an Kréyòl é sistenm vèbal Kréyòl klasé adan on tipoloji a lang, ki diféran di sistenm vèbal é tan Pwézan an lang fwansé. Lè ou di sa, ou ka kléré chimen douvan pou mèt an valè enpòtans a Zéwo-makè.
Ka nou ka apwann adan lison-lasa : 3 kondisyon :
– 1) Éfèktivman, Pa ni vèb ègzistansyèl an p’on kréyòl lèksik-fwansé adan Lakarayib,
– Lè fwaz-la sé on fwaz déklaratif ( fòm afimatif, é fòm négatif),
– Lè vèb-la sé on vèb-adjèktif — vèb-advèb — vèb-non
– Lè fwaz-la o Tan Pwézan
Kon sé filozòf Grèk ansyen-la té ka di, kon sé lengwis-la, an XXenm syèk-la té ka di osi : adan sé kalité fwaz-la nou sòti vwè la, lokitè-la (tala ki ka palé la), ka pé la : silans ! Ni on silans, on souf, on pòz (Jacques Derrida, Emile Benvéniste), ant Sijé Granmatikal é Vèb-adjèktif.
Tansyon ! Kouté byen ! Silans-lasa, a pa on néyan, i pa nèy. Silans-lasa sé on mak èstriktirèl a fwaz-la, an tout lang ki pa ni vèb ègzistansyèl, fwaz déklaratif. Ki fè, adan on fwaz kontèl : Yo tout anbala,…
Silans-lasa, ki konté kon konstitiyan, onlo lengwis, ka konsidéré kon si, ni twa konstitiyan an fwaz-lasa :
Yo tout – Ø – anbala : ni Twa konstitiyan !!! Menm jan ki
Yo tout – té – anbala
Annaliz-lasa ka menné dòt biten :
2) Èvè ki annaliz mwen, an pa ka tonbé dakò : Ni annaliz ka di, lè fwaz-la o pasé, vèb ègzistansyèl-la ka aparèt fap, kontèl, Té. Annou gadé sa sé annaliz-lasa ka di :
Yo anba pyébwa-la (Tan Pwézan) ; pa ni makè-Tan
Men menm si an dakò, an pa dakò pou di : Té sé on vèb ègzistansyèl. An ka di, Té, a pa on vèb ègzistansyèl ! A pa òksilyè « être », SÉ MAKÈ TAN PASÉ.
Gramè Kréyòl, é èspésyalman gramè a Tan an lang kréyòl, ni sibtilité a y ki ta y, menm si i pa ni plis sibtilité ki on dòt lang : Zéwo (Ø) é Té, sé konstitiyan abstré a Tan. Lang-la ni onlo abstraksyon, an plis di sibtilité-la é finès.
An menm jan, ké, sé yenki mak a TAN, Divini (futur) adan on fwaz ki pa ni vèb ègzistansyèl : Pli ta, yo Ké anba pyébwa-la.
Adan sé twa fwaz-lasa, makè-Tan, sé on fòm « sibtil ». Makè-Tan, a pa vèb ègzistansyèl : Ø, té, ké makè-Tan adan sé fwaz-lasa, san vèb ègzistansyèl. Pou konprann sa, fò apiyé si on pwosésis yo ka kriyé Granmatikalizasyon.
3) On pwosésis yo kriyé GRANMATIKALIZASYON
Fòmasyon a sé lang kréyòl-la, an jénéral, ka montré ki jan fòmasyon a lang asi latè ka fèt. Tini détwa mo a gramè fwansé-la, fòm a patisip-pasé é enpafè, été/était, ka chanjé fonksyon adan nouvèl lang-la, adan lang kréyòl-la. I ka mofwazé an makè-Tan. Sé sa yo ka kriyé, GRANMATIKALIZASYON.
Ki donk, Té an kréyòl, a pa été/était an fwansé. A pa on vèb « être ». A pa vèb ègzistansyèl.
4) Adan sé lang-la ki pa ni vèb ègzistansyèl-la, ni sa adan yo, omwens Kréyòl-Gwadloup, ki, menm an fwaz entéwogatif-la, pa ni bizwen vèb ègzistansyèl, pou yo korèk, kontèl :
O Jak ? Ola Jak ?
Wi, sé vwé, ni lokitè kréyolopal, ki ka di « ola Jak yé », é donk, la tini on vèb ègzistansyèl, yé, men sa ki pòtalan adan sa, O Jak é Ola Jak, pa bizwen vèb ègzistansyèl-la.
Mi, sé adan tout sé 4 pwen-lasa, tout anjé a on lison kon tala yé. A pa lè an ké répété sa nou ja di, ki ké kléré sijé-la piplis.
Zéwo-makè é Té, ni menm pozisyon fòmèl-la andidan fraz-la. Sé on primyé pa adan fòmalizasyon granmatikal a Tan Pwézan an Kréyòl. Sé on silans, é silans-lasa, èstriktiré adan fwaz kréyòl-la.
Konparézon èvè Kréyòl baz anglé a Lakarayib é Lanmérik ké fè on pa an plis adan fòmalizasyon a tipoloji granmatikal a Tan-pwézan douvan vèb-adjèktif.
Pa bò lang kréyòl lèksis anglé a Lakarayib é Lanmérik
Jan sik « Jan malad » ( Jan Ø sik)/
i good « i byen » i Ø good
Ni onpil fwaz konsa adan sé kréyòl lèksik-anglé-la. Sé yonn adan sé karaktéristik-la ki ka diféransyé anglé istanda é nivo kréyòl lèksik-anglé.
Gadé an mémwa konparézon-lasa : Pa pèd on fil an zafè a w. Pa ni vèb ègzistansyèl ni adan té, ni adan bin/ben. Sé tan pasé, té é bin/ben ka maké.
Jan malad/ Jan té malad
Jan sik/ Jan bin sik ; Jan ben sik
Pa bò Lafrik-di-Lwès
Adan onlo lang a Lafwik-di-Lès, sé absans a makè-Tan Pwézan, douvan vèb-adjèktif, ki ka atiré latansyon a on lengwis.
(Ewe) Devi-la Ø dzetugbe « Timoun-la bèl » (Ewé : Togo/Gana)
(Ewe) gbàlè-a Ø yìbɔ « liv-la nwè »
(Mandé, Mali) : Donsoká juguu « chasè-la méchan »
Donsoká kolon « chasè-la fennyan »
On bèl ipotèz pou on menm jénéaloji ka pwenté alorizon. Men Penga !
PENGA : On bèl ipotèz asi rèsanblans a lang Kréyòl Lanmérik é Lang Lafrik-di-Lwès, toujou-toujou kontrayé, davwa ni dòt lang ki ni menm rèsanblans-lasa èvè Kréyòl. Sé kontèl, pa bò Laten, 3zenm syèk avan Jézikri é Grèk ansyen, sé menm Zéwo-makè-la ki ka èspwimé Tan Pwézan douvan vèb-adjèktif :
An Vyé laten, 3e syèk AV. Jézikri, sé menm fonksyònman a Tan Pwézan douvan adjèktif
(Vyé-Laten) : pŭĕra Ø pulchra « Tifi-la Ø bèl »
(Vyé-Laten): avicellus Ø albus « zozyo-la Ø blan »
– é an Vyé Grèk, sé menm biten-la :
(Vyé Grèk) : órnis Ø alphos « zozyo-la blan »
Mé lè ou gadé, ou pé jis trouvé w pi kontrayé ki sa, silon sa ou ka chaché démontré, davwa, an Arab é an lang Ris (Russe), sé menm démonstrasyon-la èvè vèb-adjèktivo-nominal :
Charles A. Ferguson : Absence of copula, 1971
(Russe) : Moj brat Ø student (p. 141) (brat : fwè)
(Arab) : Axi Ø tilmiðun (p. 141)
Kon an Kréyòl-Gwadloup osi, sa posib : fwè an mwen Ø étidyan
Konklizyon :
– Lang Kréyòl pa adan menm tipoloji ki lang Fwansé.
– Men, i adan tipoloji a bon tibwen lang kréyòl Lakarayib, é onlo lang pa bò Lafrik-di-Lwès.
Men osi, ou ka rann vou kont, Laten é Grèk vin chanjé tipoloji a èspwésyon a Tan Pwézan douvan vèb-adjèktif. Sé lontan apwé, laten é grèk touvé yo ni on òksilyè « être » : esse é εἶναι.
Sé pou sa, travay asi rèsanblans ant lang Lafrik é lang Kréyòl Lakarayib, o plan tèknik, mandé onlo bwa dèyè é onlo koudmen. Rété onlo travay dan bwa dèyè pou fè. Kant a sé lang kréyòl-la, nou sòti vwè, pannan tout démonstrasyon la, yo pa si fasil dékripté.
Dènyé mésaj : Adan on fwaz ki konstitiyé èvè Sijé é Vèb-adjèktif ou advèb, silans-la, ka konstitiyé pwen-n-dépa a èstrikti a Tan adan lang-lasa, é pwenn-dépa a fwaz senp a lang-la. Onfwa, silans-lasa konstitiyé adan on fwaz, enkonsyanman, i ka pèmèt anvizajé kréyasyon a on séri makè, ki yo, a pa silans. Yo pé pa silans. Fò yo ni on fòm oral, yo, on fòm akoustik : sé pou sa, Zéwo-Makè sé matris èstriktirèl, é Tan Pwézan, sé Tan orijin a fwaz. Sa diféran ki lang endo-éwopéyen jòdi : fwansé, pannyòl, é dòt konsa.
Bout : Juliette Facthum-Sainton, lengwis
Kouté lison lasa
Dékouvè travay a man Juliette Facthum-Sainton